Περιβαλλοντική υποβάθμιση στην αρχαιότητα και το Μεσαίωνα

Τίποτα πιο καταστροφικό από την καπιταλιστική ανάπτυξη (Α' μέρος)

Γράφει ο Γιώργος Παπαλεξίου

 Η οικολογική κρίση των τελευταίων δεκαετιών συνδέεται με την οικονομική οργάνωση και δραστηριότητα των νεώτερων κοινωνιών. Η κλιματική αλλαγή, η καταστροφή οικοσυστημάτων όπως τα τροπικά δάση, η εκμετάλλευση των φυσικών πόρων σε σημείο εξάντλησης, είναι περιπτώσεις που οι (κοινωνικές) επιπτώσεις τους εκδηλώνονται με «φυσικό» τρόπο. Πολλές φορές ακούμε για τη «μανία» ή την «εκδικητικότητα της φύσης», που όμως ευθύνεται κατ’ ελάχιστο δεδομένου ότι, ο ανελέητος ανταγωνισμός μεταξύ των επιχειρήσεων έχει οδηγήσει όχι μόνο στη στυγνή εκμετάλλευση της εργασίας, αλλά και στην οικειοποίηση, σε τρομακτικό βαθμό, της φύσης, ώστε οι δυνάμεις της να χρησιμοποιηθούν στον «ιερό σκοπό» της αέναης συσσώρευσης αξίας και πλούτου.
Τα αίτια των οικολογικών καταστροφών όπως το τσουνάμι στη νοτιοανατολική Ασία το 2004, η καταστροφή στη Φλόριδα από τον Τυφώνα Κατρίνα το 2005, η έκρηξη το 2011 στο πυρηνικό εργοστάσιο της Φουκουσίμα της Ιαπωνίας, αλλά και οι πρόσφατες πλημμύρες που κατάπιαν τη δυτική αττική εντοπίζονται στην οικονομία. 

Με άλλα λόγια η βάση των αιτιών της σύγχρονης περιβαλλοντικής κρίσης είναι κοινωνική. Το κεφάλαιο, σε σχέση με άλλες κυρίαρχες τάξεις ιστορικών περιόδων όπως η αρχαιότητα ή η φεουδαρχία, έχει ριζοσπαστικοποιήσει τη σχέση της οικονομίας με τη φύση, με συνακόλουθο αποτέλεσμα την άνευ προηγουμένου καταστροφή της φύσης. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι προγενέστεροι πολιτισμοί δεν προκάλεσαν αλλαγές στο περιβάλλον. Ακόμα και οι πρωτόγονοι άνθρωποι προσπάθησαν να χειραγωγήσουν και να ελέγξουν τη φύση προς όφελός τους, προκαλώντας ολέθρια αποτελέσματα κυρίως για τους ίδιους. Αυτό επιχειρείται να αναδειχθεί και στη συνέχεια με την αναδρομή που θα γίνει σε παρελθόντες πολιτισμούς, κάνοντας μία καταγραφή των περιβαλλοντικών πιέσεων που άσκησαν στη φύση. Σε κάθε περίπτωση όμως, οι καταστροφές που προκλήθηκαν δεν μπορούν να συγκριθούν με ότι συμβαίνει σήμερα. Η ομοιότητα που ίσως να υπάρχει είναι ότι η αλόγιστη παρέμβαση στη φύση κάποια στιγμή στρέφεται εναντίον του ανθρώπου και της κοινωνίας του. Εν τούτοις, αυτό δεν φαίνεται να παραδειγματίζει, καθώς η τάση του καπιταλισμού να εκμεταλλεύεται τη φύση και την εργασία συνεχίζεται.

Προϊστορική Περίοδος και η λεγόμενη Αγροτική Επανάσταση

Στην προ-ιστορική περίοδο οι κοινότητες των τροφοσυλλεκτών ακολουθούσαν ένα «φυσικό καταμερισμό» των εργασιών τους, καθώς η εξάρτηση από τη φύση ήταν πολύ μεγαλύτερη από σήμερα. Η επιβίωση και η υγεία τους εξαρτιόνταν από το τοπικό οικοσύστημα στο οποίο επέλεγαν να ζήσουν (προσωρινά ή πιο μόνιμα), φροντίζοντας να γνωρίζουν ότι τριγύρω υπήρχε διαθέσιμο νερό και τροφή (ένα ποτάμι, λίμνη κλπ). Με την πάροδο χιλιάδων χρόνων, η νομαδική περιπλάνηση έδωσε τη θέση της στην πιο σταθερή εγκατάσταση, εντούτοις το συστηματικό κυνήγι και η εξημέρωση διαφόρων ζώων άλλαξε τη ζωολογική εικόνα. Υπήρξαν περιπτώσεις που οι άνθρωποι έβαζαν φωτιές σε δάση προκειμένου να «ξετρυπώσουν» τα θηράματά τους μετατρέποντας μεγάλες εκτάσεις σε λιβάδια, τα οποία θα χρησιμοποιούνταν για καλλιέργεια ή για βοσκοτόπια. Μέχρι περίπου το 13.000 π. Χ., για παράδειγμα, στην περιοχή της Μεσογείου, το συστηματικό κυνήγι, αλλά κυρίως οι κλιματικές αλλαγές (εποχή των παγετώνων), συνετέλεσαν στην εξαφάνιση θηλαστικών όπως το μαμούθ, οι δεινόσαυροι και πολλά σαρκοβόρα (Hughes 1995: 27). Ωστόσο, η ανθρώπινη τροποποίηση του οικοσυστήματος μπορούσε εύκολα να αποκατασταθεί από τις φυσικές διαδικασίες λόγω του μικρού πληθυσμού και των συχνών μεταναστεύσεων (Hughes 1995: 28).

Η σταθερή εγκατάσταση και η εξημέρωση ορισμένων ζώων (ο σκύλος, η κατσίκα και το πρόβατο) και φυτών (σιτάρι) ήταν ο προάγγελος μιας σειράς διεργασιών που μετέβαλαν τη σχέση ανθρώπου- φύσης. Η διαδικασία αυτή ονομάστηκε αγροτική επανάσταση, με κυριότερα χαρακτηριστικά τη μόνιμη εγκατάσταση των, μέχρι πρότινος, περιφερόμενων τροφοσυλλεκτών, την καλλιέργεια της γης και την εισαγωγή της ποιμενικής ζωής. Τα πρώτα δείγματα της νέας αγροτικής ζωής εμφανίστηκαν στην κοιλάδα του Νείλου (12.500 π. Χ.), τον Ινδό ποταμό και την περιοχή της Παλαιστίνης όπου οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν πέτρινα δρεπάνια για να μαζέψουν άγρια δημητριακά. Ήδη, από το 7.000- 5.000 π. Χ., στην περιοχή της Μεσοποταμίας καλλιεργούνταν σιτάρι, κριθάρι και όσπρια (Hughes 1995: 28-29). Ταυτόχρονα άλλαξε ο τρόπος που οι άνθρωποι κατανοούσαν τη φύση καθώς και οι αξίες και η αντίληψη τους. Πλέον οι τελετές του κυνηγιού έδωσαν τη θέση τους στις γιορτές της καλλιέργειας και της συγκομιδής, εμφανίστηκαν τα πρώτα χωριά και εισήχθησαν νέες τεχνικές στην αποθήκευση των αγαθών (κεραμική) και στην αγροτική παραγωγή όπως ήταν η διαλογή σπόρων που επρόκειτο να χρησιμοποιηθούν την επόμενη χρονιά (Hughes 1995: 29).

Λίγο αργότερα, κατά την Εποχή του Χαλκού (3.300-2.100 π. Χ.), δημιουργήθηκαν οι πρώτες πόλεις στην Ανατολική Μεσόγειο (π.χ. Ιορδανία), τη Μεσοποταμία  και την κοιλάδα του Ινδού ποταμού. Η δημιουργία των πόλεων συνοδεύτηκε με τη μεγάλης κλίμακας άρδευση και αποστράγγιση των νερών και με την εκτεταμένη  χρήση εργαλείων όπως το άροτρο, ο ανεμόμυλος και ο τροχός. Το αρδευτικό σύστημα των μεσοποτάμιων πολιτισμών ήταν εξαιρετικά πολύπλοκο, έστω κι αν οι περιοδικές πλημμύρες των ποταμών καθιστούσαν άχρηστες τις νέες τεχνολογικές καινοτομίες. Αποτελούνταν από δεξαμενές, τάφρους, κανάλια, φράγματα και απαιτούσε σημαντικές τεχνικές δεξιότητες και χειρωνακτική εργασία για τη δημιουργία και τη συντήρησή του. Όλα αυτά δείχνουν ότι υπήρχε προγραμματισμός και ίσως ένας υποτυπώδης «διοικητικός» μηχανισμός (Hughes 1995: 32-34). Παράλληλα, εμφανίστηκαν πιο εξελιγμένες τεχνικές επεξεργασίας μετάλλων όπως ο χαλκός και αναπτύχθηκε το εμπόριο καθώς τα αγαθά διακινούνταν μέσω των ποταμών. Η συστηματικότερη εκμετάλλευση των φυσικών δυνάμεων και η μετάβαση σε μια πιο εξελιγμένη οικονομία υποβοηθήθηκε και από τον καταμερισμό και εξειδίκευση  των αναγκαίων εργασιών (σπορά, καλλιέργεια, συγκομιδή, αποθήκευση, επεξεργασία μετάλλων κλπ). 

Οι «νέες» κοινωνικές σχέσεις μετέβαλαν την αντίληψη που υπήρχε για τη φύση, οριοθετώντας, κατά κάποιο τρόπο, τον άνθρωπο από το ευρύτερο οικοσύστημα. Σε αντίθεση με τους τροφοσυλλέκτες, τους γεωργούς και τους κτηνοτρόφους της λίθινης εποχής, όπου η «ενότητα φύσης και ανθρώπου» θεωρούνταν δεδομένη, οι άνθρωποι των πόλεων της εποχής του χαλκού άλλαξαν τις προσλαμβάνουσες που είχαν για τη φύση. Σε αυτό συνετέλεσε η ανάπτυξη των επιστημών της αστρονομίας και των μαθηματικών, η δημιουργία εξαιρετικών πολεοδομικών έργων (Ζιγκουράτ) ενώ παρουσιάστηκαν τα πρώτα δείγματα γραπτού λόγου και δικαστικού συστήματος. Πλέον η φύση στους μεσοποτάμιους κοινωνικούς σχηματισμούς αναπαρίσταται ως ένα θηλυκό τέρας του χάους που υπερνικείται από κάποιον ήρωα- θεό. Θέλοντας ίσως να αποτυπώσουν τη διαφοροποίηση της «κοινωνίας των πόλεων» και της φύσης, πίστευαν ότι μόνο οι κατακτήσεις των θεών μπορούσαν να αντικαταστήσουν το φυσικό χάος με την τάξη (Hughes 1995: 32-34)[i]. 

Όμως η εντατική χρήση της γης συνοδεύτηκε από ορισμένες οικολογικές διαταραχές. Οι μεσοποτάμιοι έρχονταν αντιμέτωποι με τις συχνές πλημμύρες των ποταμών που δυσχέραιναν την παραγωγή και τη σίτιση, καθώς η παραγωγική δραστηριότητα προσέκρουε στην αδυναμία τους να υπερβούν τους δεδομένους  φυσικούς φραγμούς. Οι εξελιγμένες, για την εποχή, τεχνικές άρδευσης και η εκτεταμένη χρήση του νερού εφαρμόστηκαν σε περιοχές με ξηρό και άνυδρο κλίμα και, συσσωρεύοντας στο έδαφος μεγάλες ποσότητες αλατιού (αλάτωση[ii]) καθιστούσαν άχρηστη την καλλιέργειά του (Hughes 1995: 34). Τα άλατα επανεισάγονταν στα ποτάμια δημιουργώντας ένα φαύλο κύκλο που κατέστρεφε τις σοδιές και εμπόδιζε την παραγωγή. Η αδυναμία των δικτύων ύδρευσης και της διαθέσιμης τεχνολογίας και η αναπόφευκτη διάβρωση του εδάφους ήταν κάποιες από τις αιτίες της παρακμής των κοινωνικών σχηματισμών της Μεσοποταμίας (Hughes 1995: 34-35).

Λίγο διαφορετική ήταν η κατάσταση στην αρχαία Αίγυπτο, καθώς υπήρχαν στη γεωργία «βιώσιμες πρακτικές» που οι αιγύπτιοι ήταν αναγκασμένοι να ακολουθήσουν εξαιτίας των ειδικών και κλιματικών συνθηκών όπως η ετήσια πλημμύρα του Νείλου που εμπλούτιζε το έδαφος με θρεπτικά συστατικά όπως ο φώσφορος (Hughes 1995: 36-37)[iii]. Όμως όπως και στη Μεσοποταμία, οι απρόβλεπτες πλημμύρες υπέσκαπταν την παραγωγική δραστηριότητα και την ομαλή κάλυψη των διατροφικών αναγκών ενός αυξανόμενου πληθυσμού που δεν μπορούσε να συντηρηθεί. Έστω κι αν η αλάτωση λάμβανε χώρα σε μικρότερη κλίμακα από ότι στη Μεσοποταμία σποραδικά δημιουργούσε προβλήματα στη γεωργία. Συν τοις άλλοις, οι Αιγύπτιοι αποψίλωναν μαζικά τα δάση γύρω από το Νείλο προκειμένου η ξυλεία να χρησιμεύσει στην κατασκευή πλοίων και να δημιουργηθούν νέες εκτάσεις καλλιεργούμενης γης (Hughes 1995: 40-43).

Αρχαία Ελλάδα- Ρώμη

Οι αρχαίοι Έλληνες και οι Ρωμαίοι οικειοποιήθηκαν και μετέβαλλαν το οικοσύστημα της Μεσογείου. Οι δουλοκτητικές κοινωνίες των ελληνικών πόλεων- κρατών και της Ρώμης βασίζονταν κατά αποκλειστικότητα στην εργασία των σκλάβων ώστε ελάχιστες τεχνολογικές καινοτομίες εφαρμόστηκαν στην παραγωγή. Παρόλα αυτά η παραγωγική τους δραστηριότητα προκάλεσε εκτεταμένες αλλοιώσεις στη φύση. Παραδείγματα περιβαλλοντικής καταστροφής συναντάμε κατά την εξόρυξη μετάλλων και τη λατομία. Τα ορυχεία αργύρου του Λαυρίου[iv]  είχαν τούνελ συνολικού μήκους 139 χιλ., τα ρωμαϊκά ορυχεία στην Ισπανία 250 μέτρα βάθος, ενώ στα ορυχεία της Νέας Καρχηδόνας στην Ισπανία το 179 π. Χ. εργάζονταν 40.000 δούλοι (Hughes 1995: 118)[v]. 

Μόνο το ρωμαϊκό νομισματοκοπείο, κατά τον 1^ο αιώνα π. Χ., κατανάλωνε  50 τόνους αργύρου/ έτος, ενώ η παραγωγή ενός τόνου αργύρου απαιτούσε τη μετακίνηση 100.000 τόνων πέτρας από τα ορυχεία (Hughes 1995: 125). Η εξόρυξη και η λατόμηση αλλοίωναν την επιφάνειας της γης[vi] και προκαλούσαν διάβρωση του εδάφους και αλλαγές στην κατεύθυνση των ποταμών που, συνακόλουθα, έπλητταν τη γεωργία. Τα νερά μολύνονταν από επικίνδυνα στοιχεία όπως το αρσενικό, ο υδράργυρος και ο μόλυβδος και η μόλυνση του αέρα από τις αναθυμιάσεις προκαλούσε δηλητηριάσεις και θανάτους για όσους εργάζονταν στα ορυχεία. Κατά τους τέσσερις αιώνες της ρωμαϊκής παρουσίας στην ιβηρική χερσόνησο, η εξόρυξη και επεξεργασία μετάλλων  απαίτησε την κατανάλωση πεντακοσίων εκατομμυρίων δέντρων για να χρησιμοποιηθούν ως καύσιμο στους κλιβάνους (Oelschlaeger 1991: 384). Η ρύπανση που προκλήθηκε έφτασε μέχρι τον Αρκτικό κύκλο, καθώς οι μετρήσεις που έγιναν στους παγετώνες της Γροιλανδίας έδειξαν σημαντική αύξηση του μολύβδου το 2^ο αιώνα π. Χ., καθώς οι Ρωμαίοι εφάρμοσαν ορισμένες νέες μεθόδους εκκαμίνευσης (Hughes 1995: 127).   

Η άλλη σημαντική καταστροφή στη φύση ήταν η αποψίλωση των δασών. Παρόλο που σε κείμενα αρχαίων συγγραφέων τα δάση θεωρούνταν ιερά, κατά κύριο λόγο αποτέλεσαν αντικείμενο εκμετάλλευσης[vii]. Ο Θεόφραστος αναφέρεται στην εξαφάνιση των δασών στην Κυρήνη και ο Στράβωνας παραπονιέται για την καταστροφή του δάσους στην Πίσα για να φτιαχτούν κτίρια στη Ρώμη αντάξια της «περσικής μεγαλοπρέπειας»[viii]. Η συστηματική εκμετάλλευση των δασών ενθαρρύνονταν από τους ρωμαίους αυτοκράτορες, οι οποίοι χορηγούσαν φορολογικά προνόμια και επέτρεπαν την ιδιωτική εκμετάλλευσή τους. Τα δάση αποψιλώνονταν για γεωργικούς και εμπορικούς σκοπούς καθώς το ξύλο ήταν απαραίτητο στην κεραμική, τη μεταλλουργία και τη ναυπηγική[ix]. Η χρήση του ξύλου ήταν απαραίτητη και στη «βιομηχανία»: Μια μεγάλη μονάδα παραγωγής ασβέστη, για μια μόνο καύση, χρειάζονταν 1000 φορτία ζώων με ξύλα κέδρου, ενώ στην Κύπρο χρειάζονταν 30-35 τόνοι ξύλου για την παραγωγή μόνο 25 κιλών χαλκού (Μανώλας κ.ά. 2010:98). Επόμενο ήταν η αποψίλωση των δασών να αυξήσει τις καταστροφές από τις πλημμύρες και τη διάβρωση του εδάφους, δημιουργήθηκαν προβλήματα στην παροχή του νερού και εμφανίστηκαν ακόμα και τοπικά φαινόμενα κλιματικής αλλαγής[x]. Παράλληλα, υπήρξαν και οικονομικές επιπτώσεις, γιατί η εξάντληση της ξυλείας άλλαξε τον τρόπο κατασκευής διαφόρων κτισμάτων, αντικαθιστώντας το ξύλο με την πέτρα και το μάρμαρο. Η εξαφάνιση των δασών κατέστησε τη ξυλεία δυσεύρετη και αύξησε την τιμή της, αφού εισάγονταν από μακρινές περιοχές (Hughes 1995: 85). 

    

Η εντατική γεωργία της Ρώμης, παρόλο που χρησιμοποιούνταν λιπάσματα και τεχνικές αναγέννησης της γης, προκάλεσε φαινόμενα ερημοποίησης που μείωναν τη συνολική αγροτική παραγωγή[xi]. Η εξάντληση από τα θρεπτικά συστατικά του εδάφους αντιμετωπίζονταν με την κατασκευή αρδευτικών έργων (πεζούλες, χαντάκια και τάφροι) με περιορισμένα αποτελέσματα. Όταν η γονιμότητα των εδαφών εξαντλούνταν, οι αγρότες αποψίλωναν τα δάση, καλλιεργούσαν τα νέα εδάφη και όταν η απόδοσή τους περιορίζονταν επαναλάμβαναν την ίδια διαδικασία. Υπήρξαν και περιπτώσεις εγκατάλειψης της γης δίνοντας έτσι την ευκαιρία να αναπτυχθεί η κτηνοτροφία ή να αναγεννηθεί το δάσος. Αργότερα, η δημιουργία μεγάλων αγροτικών ιδιοκτησιών όπως τα λατιφούντια, που κατά βάσει ήταν μονοκαλλιέργειες, σε συνδυασμό με την υπερβόσκηση, προκάλεσαν μεγάλη μείωση της αγροτικής παραγωγής (3^ος αιώνας μ. Χ.).

      

Κάποια στιγμή οι κοινωνικές διεργασίες που συντελέστηκαν υπέσκαψαν το αρχαίο κοινωνικό οικοδόμημα με κορυφαίο παράδειγμα την κατάρρευση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Οι λόγοι της κατάρρευσής της - η ανατολική θα ακολουθήσει άλλη ιστορική πορεία-, δεν ήταν περιβαλλοντικοί αλλά οικονομικοί και κοινωνικοί. Η περίοδος της ύστερης αρχαιότητας διαπερνάται από μεταναστεύσεις λαών, συγκρούσεις και πολιτικές ανακατατάξεις, αναδιαρθρώσεις στην παραγωγή, πολιτισμικές μεταβολές όπως η εγκαθίδρυση του χριστιανισμού ως επίσημη θρησκεία της αυτοκρατορίας, αποτελώντας το υπόστρωμα της μετάβασης από την αρχαιότητα στη φεουδαρχία. Η αγροτική οικονομία, η οποία βασιζόταν στην εργασία των δούλων έφτασε στα όριά της, αφού ήταν αδύνατον να ξεπεραστούν τα κοινωνικά εμπόδια που πιθανόν να οδηγούσε στην ενσωμάτωση των τεχνικών καινοτομιών στην παραγωγή. 

Η έλλειψη ικανού αριθμού δούλων σταδιακά μείωνε τη συνολική παραγωγή και δημιουργούσε συνθήκες έντασης που κορυφώθηκαν τον 3^ο αιώνα, που παρατηρείται μία πρωτοφανής άνοδος του πληθωρισμού (Anderson 2001: 96). Η οικονομία κατέρρευσε όπως και ο διοικητικός μηχανισμός που χρησίμευε στη συγκέντρωση των εσόδων. Η μετατόπιση του κέντρου βάρους προς τα ανατολικά με τη μεταφορά της πρωτεύουσας από τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη, προκάλεσε τη στρατιωτική και διοικητική αποδυνάμωση, καθιστώντας τη δυτική ρωμαϊκή αυτοκρατορία ευάλωτη σε επιδρομές. Το τέλος θα δοθεί μεταξύ 4^ου και 5^ου αιώνα όπου η επάνοδος της συγκλητικής γαιοκτημονικής αριστοκρατίας στο θρόνο υπέσκαψε τον αμυντικό μηχανισμό που είχε στηθεί από τους προγενέστερους στρατιωτικούς αυτοκράτορες και συνοδεύτηκε από μαζικές εξεγέρσεις στη Γαλατία και την Ισπανία, έτσι ώστε: «Η κοινωνική πόλωση της Δύσης κατέληξε σ’ ένα σκοτεινό διπλό τέλος, όπου η αυτοκρατορία σπαρασσόταν τόσο στην κορυφή όσο και στη βάση της από εσωτερικές δυνάμεις, προτού εξωτερικές δυνάμεις δώσουν τη χαριστική βολή» (Anderson 2001: 119).

Πρώιμος Μεσαίωνας

Έπειτα από μερικούς αιώνες στην Ευρώπη επιστρέφει μια στοιχειώδης παραγωγική δραστηριότητα και μαζί με αυτή κάποια δείγματα περιβαλλοντικής υποβάθμισης. Οι ανάγκες σε φυσικούς πόρους και γη αυξάνονται και ξεκινούν οι εκχερσώσεις δασών. Μάλιστα, η υποχώρηση της δουλείας στη Δυτική Ευρώπη διευκόλυνε τη μεταμόρφωση του τοπίου σε μεγαλύτερο βαθμό και με λιγότερο σχετικά κόπο (Μποτετζάγιας 2010: 82-83). Η πληθυσμιακή αύξηση και η ανάγκη εξεύρεσης καλλιεργήσιμης γης αποψίλωσε τα δάση και μείωσε τον πληθυσμό αρκετών ειδών πανίδας. Η εκχέρσωση των δασών[xii] και η αντικατάστασή τους με καλλιεργήσιμες εκτάσεις, η αροτραία γεωργία και η χρήση υδρόμυλων στα σιτηρά, προκάλεσαν περαιτέρω αλλαγές στις υδρολογικές συνθήκες.  

Συχνά, οι κακές συνθήκες διαβίωσης και η παντελής έλλειψη υγιεινής στις πόλεις ευθύνονταν  για τη διάχυση μολυσματικών παραγόντων στο νερό. Δεδομένης της συνήθειας τα αποχωρητήρια και τα δίκτυα αποχέτευσης να κατασκευάζονται δίπλα ή πάνω από κανάλια είναι ενδεικτικό το περιστατικό που συνέβη το 1184 στο Μάιντς της Γερμανίας: το πάτωμα της αίθουσας του παλατιού του Αρχιεπίσκοπου κατέρρευσε, ρίχνοντας τα μέλη του αυτοκρατορικού δικαστηρίου στους υπονόμους που ήταν φτιαγμένοι δίπλα από τον τοπικό ποταμό (Hoffmann 1996: 642). Συν τοις άλλοις, εντατικοποιήθηκε η αλιεία και υποβαθμίστηκαν τα υδάτινα αποθέματα καθώς η εκκλησία απαγόρευε για τουλάχιστον 150 μέρες το χρόνο την κατανάλωση κρέατος, αυγών και γαλακτοκομικών προϊόντων (Hoffmann 1996: 638-640 και 646-650)[xiii]. Επιπλέον, ξεκίνησε η «συστηματική εκστρατεία εξόντωσης των μεγάλων αρπακτικών της Ευρώπης: [όπου από] τον 9^ο αιώνα ο Καρλομάγνος ιδρύει το σώμα των Luparri στη Γαλλία, [οι οποίοι] ήταν επιφορτισμένοι με την εξολόθρευση των λύκων» (Μποτετζάγιας 2010: 83), ενώ κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου και μέχρι το 18^ο αιώνα είναι καταγεγραμμένα περιστατικά όπου διάφορα ζώα «σύρονται ενώπιον των δικαστηρίων»[xiv]. Οι δικές αυτές γίνονταν στη βάση ενός στερεότυπου που συνέδεε τη συμπεριφορά των ζώων με κάποια θεόσταλτη τιμωρία καθώς τα κατηγορούμενα ζώα ενεργούσαν σαν όργανα του διαβόλου, αντίθετα με τη φυσική ιεραρχία (Μποτετζάγιας 2010: 85-86). 

Η πλέον καθοριστική παρέμβαση του ανθρώπου στη φύση ήταν ο αποικισμός και η εκχέρσωση των δασών της κεντρικής και βόρειο- ανατολικής Ευρώπης. Πρωτοπόροι της διαδικασίας ήταν τα μοναστικά τάγματα, αλλά και άλλοι θρησκευτικοί και κοσμικοί άρχοντες (Tuma 2000:126-131). Τα μέλη των ταγμάτων είχαν διαπαιδαγωγηθεί με ιδεολογήματα βαθιάς πίστης στην ικανότητα του ανθρώπου να αλλάξει το φυσικό τοπίο. Διαμορφώνοντας το φυσικό περιβάλλον με τρόπο κατάλληλο για την εγκατάσταση χριστιανικών οικισμών, επιδίωκαν τον ασκητισμό και εκθείαζαν τις αρετές της σωματικής εργασίας θεωρώντας ότι η εκχέρσωση των δασών ήταν επιθυμία του Θεού (Williams 2000:38). Στην Ιταλία, τη Γαλλία και τις Κάτω Χώρες η εκχέρσωση των δασών ήταν έργο των Βενεδικτίνων και των Κιστερκιανών, ενώ οι εκχερσώσεις σε Βαυαρία, Ελβετία και Νορμανδία ήταν έργο των μοναστικών ταγμάτων μαζί με ανώτατους ιεράρχες και κοσμικούς ηγέτες (Tuma 2000:126-127). Η πλέον συγκροτημένη επέκταση ήταν προς τα ανατολικά, όπου ο γερμανικός αποικισμός διευθύνθηκε από την εκκλησία και από κοσμικούς και βασίστηκε σε σχέσεις αίματος, πίστεως και κατακτήσεως, με κεντρικό ρόλο να έχει το Τευτονικό Τάγμα[xv]. 

Ωστόσο, η χωρική επέκταση και η οικονομική ανάπτυξη έφτασαν σε ένα όριο κατά το 14^ο αιώνα με αποτέλεσμα να προκληθεί η λεγόμενη «Κρίση της φεουδαρχίας». Η κρίση αυτή σχετίζεται με τη διατάραξη της εύθραυστης οικολογικής ισορροπίας στη γεωργία εξαιτίας της εντατικής χρήσης της γης. Η κατάσταση επιδεινώθηκε ακόμα περισσότερο εξαιτίας της δυσκολίας εξεύρεσης νέων γαιών και της έλλειψης κατάλληλων τεχνικών στην εξόρυξη πρώτων υλών και πολύτιμων μεταλλευμάτων (Anderson 2001:227-241). Η αγροτική εκχέρσωση που είχε βοηθήσει στην αναπαραγωγή και την οικονομική ανάπτυξη, ξεπέρασε τα όρια του εδάφους, η ποιότητα της καλλιεργούμενης γης χειροτέρευσε και η απόδοση έπεσε. Η πτώση της παραγωγής και η δημογραφική επέκταση χτύπησαν το εμπόριο και την υποτυπώδη βιομηχανία. Λόγω των τεχνικών φραγμών παρουσιάστηκε δυσκολία στην εξόρυξη πολύτιμων μετάλλων, ξέσπασε νομισματική κρίση, υποτιμήθηκαν τα νομίσματα και προκλήθηκε ένας σπειροειδής πληθωρισμός (Anderson 2001: 227-230). Η «γενική κρίση» της εποχής προκάλεσε εξεγέρσεις, συγκρούσεις μεταξύ των φεουδαρχών όπως ήταν ο εκατονταετής πόλεμος. Χαρακτηριστικό περιστατικό της παρακμής του κοινωνικού συστήματος ήταν η εμφάνιση της τρομερής επιδημίας πανούκλας το 1348[xvi].  

Η Πρωταρχική συσσώρευση

Οι κοινωνικές διεργασίες που προκάλεσε η κρίση συνετέλεσαν στην «απελευθέρωση» του δουλοπάροικου από τα δεσμά του και «η μετατροπή της φεουδαρχικής εκμετάλλευσης σε κεφαλαιοκρατική» (Μαρξ 2008:740)[xvii]. Το «ξερίζωμα» της φεουδαρχίας από την ύπαιθρο ήταν μία διαδικασία που ονομάστηκε πρωταρχική συσσώρευση[xviii].  Η ανελέητη επίθεση στους δουλοπάροικους και τους μικροκαλλιεργητές και η βίαιη εκδίωξη τους από την ύπαιθρο, συνοδεύτηκε με τις περιφράξεις των κοινόχρηστων και εκκλησιαστικών γαιών και την καθολική απαλλοτρίωση από ότι παραγωγικό είχαν στη διάθεσή τους. Ήταν μία μακρόχρονη διαδικασία που συνοδεύτηκε από νομοθετήματα που απαγόρευαν την επαιτεία, καταργούσαν τα παραδοσιακά δικαιώματα στη χρήση γης και τον ελεύθερο χρόνο. Ο χρόνος που είχαν στη διάθεσή τους οι δουλοπάροικοι για να συμμετάσχουν σε θρησκευτικές γιορτές περιορίστηκε καθώς σε ορισμένες περιπτώσεις διαρκούσαν αρκετές εβδομάδες (Μαρξ 2008:759-767 & Perelman 2000: 17-18). Καθώς το εμπόριο και οι εγχρήματες συναλλαγές κέρδιζαν έδαφος καλλιεργούνταν σε ιδεολογικό, επιστημονικό και φιλοσοφικό επίπεδο η διάκριση μεταξύ ατομικής ιδιοκτησίας και των «Κοινών»[xix]. Οι πράξεις των φεουδαρχών και της ανερχόμενης αστικής τάξης συνοδεύονταν από την αναγκαία θεϊκή νομιμοποίηση δεδομένου ότι, κυρίαρχο ρεύμα σκέψης είναι η Φυσική Θεολογία, σύμφωνα με την οποία η τελεολογική κατανόηση του Θεού πρέπει να προέρχεται όχι από τα γραπτά της βίβλου, αλλά από την εξακρίβωση των μηχανιστικών νόμων της θείας πρόνοιας που κυριαρχούν στη φύση[xx].  

Ύστερος Μεσαίωνας

Στον ύστερο μεσαίωνα πραγματοποιούνται μία σειρά από εξερευνητικά ταξίδια. Η σταδιακή έξοδος των ευρωπαίων άνοιξε νέους εμπορικούς δρόμους  και νέες περιοχές αποικίστηκαν, αρχής γενομένης με τα νησιά που βρίσκονταν εγγύτερα στην Ευρώπη όπως οι Αζόρες, η Μαδέρα, το Πόρτο Σάντο και τα Κανάρια Νησιά[xxi]. Η αποίκηση όμως δεν ήταν εύκολη υπόθεση και στην αρχή του αποικισμού τα νησιά που προαναφέρθηκαν χρησιμοποιούνταν μόνο σαν ενδιάμεσοι σταθμοί. Εν τούτοις, στις Αζόρες, οι Πορτογάλοι μετέφεραν πρόβατα τα οποία έβοσκαν ελεύθερα και πολλαπλασιάστηκαν ταχύτατα και χρησιμοποιώντας τις εκτάσεις των νησιών για την καλλιέργεια και παραγωγή σιταριού και βαφικής ίσατης, αλλοίωσαν το φυσικό περιβάλλον των νησιών (Crosby 1991:73-74). Στο νησί Πόρτο Σάντο ο κυβερνήτης των πορτογάλων αποίκων, τη δεκαετία του 1420, άφησε ελεύθερα ένα θηλυκό κουνέλι με τα μικρά του με αποτέλεσμα να πολλαπλασιαστούν και να εξαπλωθούν ανεξέλεγκτα, κατατρώγοντας τα πάντα και αναγκάζοντας τους αποίκους να το εγκαταλείψουν (Crosby 1991: 75).  

Όταν οι Πορτογάλοι έφτασαν στο νησί της Μαδέρας συνάντησαν τεράστιες εκτάσεις καλυμμένες με δάση, των οποίων η ξυλεία ήταν πολύτιμο εξαγώγιμο προϊόν αλλά εμπόδιζε την εγκατάσταση αγροτικών και κτηνοτροφικών μονάδων. Προκειμένου να δημιουργηθούν καλλιεργήσιμες εκτάσεις οι άποικοι έβαλαν φωτιά σε μέρος του δάσους που τελικά κατέκαψε σχεδόν όλο το νησί. Αργότερα οι προσπάθειες τους στέφθηκαν με «επιτυχία» και εισήγαγαν χοίρους, βοοειδή, μελίσσια, σιτηρά καθώς και ζαχαροκάλαμα. Ένας βασικός λόγος της υποβάθμισης των οικοσυστημάτων ήταν η παραγωγή ζάχαρης, η οποία απαιτούσε τεράστιες ποσότητες ξυλείας σαν καύσιμη ύλη για το βράσιμο του υγρού που έβγαινε από το ζαχαροκάλαμο. Οι καλλιέργειες ζαχαροκάλαμων απαιτούσαν σημαντικές ποσότητες νερού, το οποίο μεταφέρονταν μέσω των λεβάντας ένα δίκτυο με σήραγγες και αγωγούς μήκους 600 χιλιομέτρων, τη στιγμή που όλο το νησί είχε μήκος 60 χιλιόμετρα (Crosby 1991:78). Επίσης κατά τον αποικισμό των Κανάριων Νήσων, οι άποικοι επιβλήθηκαν τόσο στο φυσικό περιβάλλον όσο και στους τοπικούς πληθυσμούς (Γκουάντσι), προβαίνοντας σε γενοκτονίες ή μετατρέποντάς τους σε σκλάβους για να τους πουλήσουν ή να τους χρησιμοποιήσουν σε αγροτικές και άλλου είδους εργασίες (Crosby 1991:79-95)[xxii]. 

Παρόμοιες ή και χειρότερες ήταν οι καταστροφές σε άλλες περιοχές. Μεταξύ του 1533 και 1572, με τους αποίκους ταξίδεψαν αρουραίοι που προκάλεσαν τρεις αλλεπάλληλες επιδημίες λοιμού στο Περού και κατέστρεψαν αμπέλια και χωράφια στην αποικία του Μπουένος Άιρες, ενώ στο Σύδνεϋ ο κυβερνήτης του υπολόγισε ότι χάθηκαν πάνω από 12.000 μονάδες αλεύρι και ρύζι (Crosby 1991:171-172). Οι επιπτώσεις στη χλωρίδα ήταν ανάλογες: Σε περιοχές της Βόρειας Αμερικής και της Αυστραλίας με την καλλιέργεια της γης εισήχθησαν ζιζάνια προκαλώντας σημαντικές μεταβολές στο τοπικό περιβάλλον, σε τέτοιο βαθμό που, ακόμα και σήμερα, το 60% των πιο διαδεδομένων ζιζανίων στον Καναδά να είναι ευρωπαϊκής προέλευσης όπως και τα 177 από τα 500 είδη ζιζανίων που ευδοκιμούν στις ΗΠΑ[xxiii]. 

Η βελτίωση των όρων διεξαγωγής του θαλάσσιου εμπορίου και η ανακάλυψη νέων θαλάσσιων εμπορικών οδών διευκόλυναν τη μεταφορά προϊόντων και εμπορευμάτων[xxiv]. Η επέκταση του υπερπόντιου εμπορίου βοήθησε στην εκμετάλλευση αλλά και στην καταστροφή ή την υποβάθμιση πολλών οικοσυστημάτων αν δούμε τι συνέβη με το γουνεμπόριο. Από τα τέλη του 17^ου αιώνα η αυξημένη ζήτηση για γούνες εξαφάνισε τους κάστορες από τα ορεινά μέρη της Πενσυλβανία. Οι γούνες των άτυχων ζώων εξάγονταν στην Αγγλία και μετά την επεξεργασία τους επανεισάγονταν με τη μορφή καπέλων για τους πλούσιους εμπόρους των αποικιών[xxv]. Η απουσία των καστόρων προκάλεσε την εξαφάνιση των φραγμάτων και των ταμιευτήρων τους, προκαλώντας  τη δραστική αλλαγή στην οικολογία της περιοχής και επηρεάζοντας και άλλα είδη (πουλιά, σαρκοφάγα και άλλα υδρόβια είδη). Μόνο μέσα σε μία χρονιά  (1743) στο γαλλικό λιμάνι της Λα Ροσέλ, κέντρο του εμπορίου με τον Καναδά, εισήχθησαν τα δέρματα 127.000 καστόρων, 30.000 κουναβιών, 1.200 λύκων, 12.000 βιδρών, 110.000 ρακούν και 16.000 αρκούδων (Foster 1999: σελ. 42). 

Όπως είδαμε η καλλιέργεια ζαχαροκάλαμου ήταν από το 15^ο αιώνα κύριο συστατικό της οικονομίας των αποικιών της Μαδέρα και των Κανάριων νησιών με κύριο παραγωγικό συντελεστή την υπερεργασία των σκλάβων. Στο νησί Ισπανιόλα η σκληρή εργασία πραγματοποιούνταν από ινδιάνους σκλάβους, επειδή όμως οι πληθυσμοί αυτοί εξοντώθηκαν (μέχρι το 1518), άρχισε η μαζική εισαγωγή σκλάβων από την Αφρική (Foster 1999: 44). Καθώς η ζήτηση για ζάχαρη αυξάνονταν (ειδικά το 17^ο και 18^ο αιώνα), αυξάνονταν και η ζήτηση για εργασία δηλαδή για σκλάβους. Η επικερδής καλλιέργεια ζάχαρης εξαπλώθηκε σ τις ισπανικές αποικίες και στην πορτογαλική αποικία της Βραζιλίας, η οποία μετατράπηκε στην κυριότερη περιοχή παραγωγής ζάχαρης. Η αποδοτική καλλιέργεια και παραγωγή ζάχαρης απαιτούσε την υποβάθμιση των οικοσυστημάτων των αποικιών και η αθρόα εισαγωγή σκλάβων άλλαξε για πάντα την πληθυσμιακή σύνθεση των αποικιών[xxvi]. Μεταξύ του 1451 και 1600, περίπου 275.000 Αφρικανοί σκλάβοι στάλθηκαν σε Αμερική και Ευρώπη, ενώ το 17^ο αιώνα, ο αριθμός αυτός ανήλθε σε 1,5 εκατομμύριο. Σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις το 18^ο αιώνα πάνω από 6 εκατομμύρια άνθρωποι μετατράπηκαν σε σκλάβοι που στάλθηκαν από την Αφρική στην Αμερική (Foster 1999: 44). 

Για να γίνει κατανοητή η γενοκτονία που προκλήθηκε με την εγκατάσταση των Ευρωπαίων στην Αμερική θα αναφερθούν δύο παραδείγματα. Το 1519 οι ιθαγενείς του Μεξικού ήταν 25,3 εκατομμύρια αλλά το 1605 μετά βίας έφτανε το ένα. Στο Περού μέσα σε πενήντα χρόνια (1570- 1620) ο πληθυσμός από το 1,3 εκατομμύρια έπεσε στις 600.000 (Κρεμμυδάς 2006: 94-95). Καθώς ο πληθυσμός των ιθαγενών μειωνόταν και νέες «παρτίδες» σκλάβων εισάγονταν, οι συνολικές ποσότητες χρυσού και αργύρου, ειδικά από τα ισπανικά ορυχεία του Περού (Potosi) και του Μεξικού. Μεταξύ του 1506 και 1510 τα δρομολόγια των πλοίων που καταμετρήθηκαν και μετέφεραν πολύτιμα μέταλλα από Αμερική προς Σεβίλλη ήταν 226, ενώ το 1600 τα δρομολόγια έφτασαν τα 943 (Κρεμμυδάς 2006: 94). Οι Πορτογάλοι, μεταξύ 1699 και 1725, βελτιώνοντας τις τεχνικές εξόρυξης και εντατικοποιώντας την εργασία στα ορυχεία χρυσού της Βραζιλίας, αύξησαν τις συνολικές ποσότητες χρυσού που εξάγονταν στη Λισσαβόνα: από τα 725 κιλά ετησίως η παραγωγή έφτασε τους 20 τόνους (Κρεμμυδάς 2006:145). Όταν στις περιοχές αυτές, συμπεριλαμβανομένου της Ασίας και της Αφρικής, θα εμπλακούν οι Ολλανδοί, οι Άγγλοι και οι Γάλλοι τα μεγέθη αυτά θα εκτιναχθούν αφού: «…σε όλη τη διάρκεια της αποικιοκρατίας μεταφέρθηκαν στην αμερικάνικη ήπειρο, από την Αφρική, 15-20 εκατομμύρια μαύροι […] το 63% κατά το 18^ο αιώνα (Κρεμμυδάς 2006: 172). Κάτω από αυτές τις συνθήκες η ετήσια παραγωγή αργύρου στην Αμερική θα αυξηθεί φτάνοντας τους 794 τόνους και η παραγωγή χρυσού των ορυχείων της Βραζιλίας, το 18^ο αιώνα, τους 860 τόνους (Κρεμμυδάς 2006:193-194).   

Η καλλιέργεια ζαχαροκάλαμου έκανε τη γη ευάλωτη στη ξηρασία και τη διάβρωση. Το 1690 τα δέντρα κάλυπταν περισσότερο από τα δύο τρίτα του, κατά τα άλλα εξωτικού, νησιού της Αντίγκουα στην Καραϊβική, αλλά μέχρι το 1751 είχε μετατραπεί σε καλλιεργήσιμο έδαφος[xxvii]. Η μονοκαλλιέργεια ζάχαρης περιόρισε την καλλιέργεια γεωργικών αγαθών που κάλυπταν τις διατροφικές ανάγκες του τοπικού πληθυσμού και αύξησε την εξάρτηση των αποικιών από την Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική. Στα τέλη του 16ου αιώνα η Βραζιλία διέθετε πάνω από 120 εργοστάσια επεξεργασίας ζάχαρης αλλά η τροφή δεν αυξήθηκε. Η ζάχαρη, παρά τη σημασία της, ήταν μόνο ένας από τους πυλώνες του τριγωνικού (triangular) εμπορίου που διεξάγονταν μεταξύ Ευρώπης, Αφρικής και Αμερικής, καθώς τα πλοία μετέφεραν αλάτι, κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα, πυροβόλα όπλα, χάντρες και ρούμι. Αυτά τα προϊόντα ανταλλάσσονταν αντί σκλάβων, οι οποίοι συσκευάζονταν στα πλοία, «σαν σειρές βιβλίων σε ράφια» μέχρι την Αμερική (Foster 1999: 46). 

Το 17^ο και 18^ο αιώνα οι άποικοι στη Βιρτζίνια και το Μέριλαντ, εκκαθάρισαν μισό εκατομμύριο στρέμματα δάσους και εντατικοποίησαν την καλλιέργεια καπνού προκαλώντας εκτεταμένη διάβρωση του εδάφους κάτι που δυσχέραινε τους ίδιους, αναγκάζοντάς τους να αναζητήσουν νέα εδάφη που περιέφρασσαν ή πουλούσαν σε άλλους επίδοξους καλλιεργητές (Foster 1999: 46). Σε περιοχές της Βορείου Αμερικής όπως τη Νέα Αγγλία, η μείωση της γονιμότητας του εδάφους προκάλεσε οξύτατο λιμό μεταξύ των ινδιάνων (Foster 1999: 49). Η πρακτική εφαρμογή των αγροτικών μεθόδων των αποίκων, αποδείχτηκε πολύ κατώτερη από την πρακτική των ινδιάνων, οι οποίοι φυτεύοντας μαζί το καλαμπόκι, τα φασόλια και το σκουός καθιστούσαν την ινδιάνικη γεωργία πιο βιώσιμη[xxviii]. Στα τέλη του 18^ου αιώνα, η σταδιακή αύξηση των καλλιεργήσιμων εκτάσεων ήταν ένας από τους παράγοντες για την «οικολογική επανάσταση» στις περιοχές της Νέας Αγγλίας και της Νέας Υόρκης, βοηθώντας τη μετάβαση από τον «παράκτιο μερκαντιλισμό και τη γεωργία επιβίωσης» στην καπιταλιστική γεωργία και τη βιομηχανία (Foster 1999: 49).

Η τιμή της γης αυξήθηκε και οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις εξαπλώθηκαν προς τα δυτικά, εξαιτίας της πίεσης των εποίκων και των κερδοσκόπων (όπως ο Τζορτζ Ουάσιγκτον και ο Βενιαμίν Φραγκλίνος) προκαλώντας την αντίδραση των ινδιάνων (Foster 1999: 46) [xxix]. Οι συγκρούσεις με τους αποίκους θα καταλήξουν στην καταστροφή των ινδιάνων και ειδικά της φυλής των Ιροκέζων, οι οποίοι είχαν συνασπιστεί σε μία ομοσπονδία 6 εθνών για να αντιμετωπίσουν την απειλή των Γάλλων και των Άγγλων που εποφθαλμιούσαν την περιοχή τους (π.χ. Οχάιο). Μόλις οι Γάλλοι αποχώρησαν από τη Βόρεια Αμερική σε αντίποινα για τις επιθέσεις των Ιροκέζων, ο Ουάσιγκτον διέταξε μια εκστρατεία ολικής καταστροφής[xxx]. Οι εισβολείς εξεπλάγησαν από τις καλλιέργειες που κατέστρεψαν δεδομένου ότι υπήρχαν σε αφθονία καλαμπόκι, φασόλια, πατάτες, κολοκύθες, πεπόνια κ.α., ενώ οι καλαμποκιές έφταναν και τα 5 μέτρα. Υπήρχαν, ακόμα, μηλιές, ροδακινιές, κερασιές και οπωρώνες, ενώ το περιβόλι σε μια πόλη περιείχε 1.500 οπωροφόρα δέντρα. Τίποτα από όλα αυτά δεν έμεινε άθικτο και 40 πόλεις και οικισμοί κάηκαν (Foster 1999: 48). 

Η σημαντικότερη ίσως φυσική και δημογραφική μεταβολή στην ιστορία της Αμερικής ολοκληρώθηκε με τη μεταφορά ασθενειών στους αυτόχθονες πληθυσμούς. Οι ιθαγενείς της Αμερικής και της Αυστραλίας είχαν δικές τους ασθένειες (σύφιλη, ηπατίτιδα, πολιομυελίτιδα κ.α.) που οι συνέπειες δεν συγκρίνονταν με τις εισαγόμενες ασθένειες  όπως η ευλογιά και οι μολύνσεις του αναπνευστικού συστήματος. Η ευλογιά έκανε θραύση εξοντώνοντας το 1/3 των ιθαγενών του νησιού Ισπανιόλα, του Πόρτο Ρίκο, της Κούβας και της Νέας Αγγλίας καθώς και μεγάλο μέρος του πληθυσμού των Αζτέκων και των Ίνκας σε σημείο όπου: «μεταξύ του 1520 και του 1530, η ευλογιά εκτεινόταν από την Πάμπα μέχρι τις Μεγάλες Λίμνες» (Crosby 1991: 171-173)[xxxi]. Οι ασθένειες αδυνάτιζαν την αμυντική ικανότητα και την συνοχή των τοπικών πληθυσμών και διευκόλυναν στις μάχες τους ευρωπαίους που μετανάστευσαν εκεί. Οι άποικοι αναζητώντας καλλιεργήσιμη γη, μετέτρεπαν συστηματικά τους ιθαγενείς σε σκλάβους ως φτηνό εργατικό δυναμικό. Ενδεικτική είναι και η αφήγηση του πρώτου κυβερνήτη της αποικίας του κόλπου της Μασαχουσέτης: «Οι ιθαγενείς κοντεύουν να πεθάνουν όλοι από ευλογιά, λες κι ο Θεός θέλει να μας στερήσει όλα τα εργατικά χέρια που διαθέτουμε» (Crosby 1991: 184). Τα αποτελέσματα από άλλες ασθένειες ή αφροδίσια νοσήματα μείωσαν τις γεννήσεις και αύξησαν τα ποσοστά θανάτων των ιθαγενών από το Λαμπραντόρ μέχρι το Περού και τη δυτική Αυστραλία (Crosby 1991: 184).

Επίλογος

Είδαμε ότι ο ανθρώπινος μετασχηματισμός της φύσης, ανά τους αιώνες, οδήγησε σε αρκετές περιπτώσεις στην οικολογική κατάρρευση, ειδικά όταν ξεπερνιούνται ή δεν λαμβάνονται υπόψη τα στενά όρια μιας βιώσιμης, για το περιβάλλον και την ανθρώπινη κοινωνία, παραγωγής.  Η ιστορία των προ– καπιταλιστικών και προβιομηχανικών κοινωνιών είναι πλήρης από  παραδείγματα οικολογικής και κοινωνικής κατάρρευσης. Τα παραδείγματα που αναφέρθηκαν αναδεικνύουν τη σύνδεση που υπάρχει μεταξύ της εκμετάλλευσης της εργασίας και της περιβαλλοντικής λεηλασίας. Η κατάρρευση των προγενέστερων, του καπιταλισμού, πολιτισμών οφείλεται μόνο εν μέρει (ή και καθόλου) σε περιβαλλοντικούς παράγοντες, καθώς τα αίτια α πρέπει να αναζητηθούν στην εσωτερική δομή και οργάνωση της εκάστοτε κοινωνίας. 

Σήμερα, η οικολογική υποβάθμιση είναι απαραίτητη για το κεφάλαιο που κάνει πράξη τις διδαχές του διαφωτισμού που ανέδειξε τον «άνθρωπο» κυρίαρχο και χειραγωγό του πλανητικού οικοσυστήματος. Χρησιμοποιεί τις δυνάμεις της φύσης για να αυξήσει την παραγωγικότητα της εργασίας και το κέρδος. Σκοπός του είναι η συσσώρευση πλούτου, προσδοκώντας ότι αυτή η διαδικασία θα είναι αέναη με όποιο κόστος (οικολογικό, κοινωνικό). Μια οικολογική, ανθρωπιστική καταστροφή όπως η πρόσφατη στη Μάνδρα της Αττικής, είναι ευκαιρία για το κεφάλαιο, ευκαιρία για νέες επενδύσεις. Κι ενώ μια περιβαλλοντική καταστροφή αφορά το σύνολο των μελών μιας κοινωνίας, οι ενδεχόμενες κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιπτώσεις επιδρούν διαφορετικά για κάθε μέλος αυτής. Και επειδή οι διαφοροποιήσεις ως προς την κατανομή του όποιου κόστους συνδέονται με τις τεράστιες κοινωνικές ανισότητες, είναι εύκολο να συμπεράνουμε ότι οι φτωχότεροι θα συνεχίσουν να επιβαρύνονται περισσότερο.

Πηγή: toperiodiko.gr

Αναφορές- Βιβλιογραφία

Ελληνική

1)      Anderson, P. (2001), Από την αρχαιότητα στον Φεουδαρχισμό, Αθήνα: Οδυσσέας, Β’ Έκδοση

2)      Crosby, F. A. (1991), Οικολογικός Ιμπεριαλισμός, Η Βιολογική επέκταση της Ευρώπης, 900-1900, Αθήνα: Κωσταράκης

3)      Δήμου Βασιλική (2010), «Η εκμετάλλευση της χλωρίδας στην αρχαία Ελλάδα», στο Ευάγγελος Ι. Μανωλάς (επιμελ.), Το Φυσικό Περιβάλλον στην Αρχαία Ελλάδα, Τμήμα Δασολογίας και Διαχείρισης Περιβάλλοντος και Φυσικών Πόρων  του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης: σελ. 57-63

4)      Κρεμμυδάς, Βασίλης (2006). Εισαγωγή στην Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης (16^ος – 20^ος Αιώνας), Αθήνα: Τυπωθήτω\ Γιώργος Δαρδανός, Β’ Έκδοση

5)      Μανώλας Ι. Ε., Καρανικόλα Π. Π. & Ταμπάκης Α. Σ., (2010), «Αποδάσωση και Διάβρωση του εδάφους στην αρχαία Ελλάδα» στο Ευάγγελος Ι. Μανωλάς (επιμελ.), Το Φυσικό Περιβάλλον στην Αρχαία Ελλάδα, Τμήμα Δασολογίας και Διαχείρισης Περιβάλλοντος και Φυσικών Πόρων  του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης: σελ. 95-104

6)      Μαρξ, Κ. (2008), Το Κεφάλαιο, Τόμος 1^ος, Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή

7)      Μποτετζάγιας, Ι. (2010), Η ιδέα της φύσης- Απόψεις για το περιβάλλον από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας, Αθήνα: Κριτική

8)      Σκαναβή Κ. & Σακελλάρη Μ. (2010), «Στα δέντρα κατοικούσαν οι μυθικές  δρυάδες...», στο Ευάγγελος Ι. Μανωλάς (επιμελ.), Το Φυσικό Περιβάλλον στην Αρχαία Ελλάδα, Τμήμα Δασολογίας και Διαχείρισης Περιβάλλοντος και Φυσικών Πόρων  του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης: σελ. 1-10.

9)      Tuma, H. Elias (2000), Ευρωπαϊκή Οικονομική Ιστορία, από το 10^ο αιώνα ως σήμερα, Θεωρία και Ιστορία της Οικονομικής Μεταβολής, Τόμος Α’, Αθήνα: Gutenberg

Αγγλική

1)      Bacon, F. (χ.χ.έ.), The Advancement of Learning, DODOPRESS

2)      Crouzet, F.(2001), A History of the European Economy, 1000–2000, USA: The University Press of Virginia

3)      Foster J. B. (1999α), Marx's Theory of Metabolic Rift: Classical Foundations for Environmental Sociology, American Journal of Sociology, Vol. 105, p.366-405, 1999

4)      Foster, J. B. (1999β), The Vulnerable Planet. A Short Economic History of the Environment, New York: Monthly Review Press

5)      Hoffmann, C. R. (1996), “Economic Development and Aquatic Ecosystems in Medieval Europe”, The American Historical Review, 101: 3, 631-669

6)      Hughes, D. J. (1995), Pan’s Travail: Environmental Problems of Ancient Greeks and Romans, John Hopkins University Press, Baltimore

7)      Moore, W. J. (September 2002), “The crisis of Feudalism, An Environmental History”, Organization & Environment, 15: 3, p.p. 301-322 

8)      Oelschlaeger, M. (1991), The idea of Wilderness: From prehistory to the Age of Ecology, Yale University press, New haven and London

9)      Perelman, M. (2000), Classical Political Economy and the Secret History of Primitive Accumulation, Durham & London: Duke University Press

10)  Wallerstein, Ι. (1974), The Modern World-System: Capitalist Agriculture and the Origins of the European World-Economy in the Sixteenth Century, Vol I, New York/London: Academic Press

11)  Williams, Μ. (2000), “Dark ages and dark areas: global deforestation in the deep past”, Journal of Historical Geography, 26: 1, pp 28–46

 Πηγή: toperiodiko.gr

---

[i] Στο Έπος του Γιλγαμές, , μεταξύ άλλων, περιγράφεται η επίσκεψη του ήρωα στο μυθικό δάσος των κέδρων και αφού νικήσει το δαίμονα θα κόψει μερικούς κέδρους από τους οποίους θα φτιαχτούν οι πύλες της πόλης Ουρούκ. Στο έπος του Γιλγαμές αποκαλύπτεται η μεσοποτάμια διάκριση μεταξύ του άγριου και του εξημερωμένου, του πολιτισμού και της ερημιάς. 

[ii] Η αλάτωση είναι ο εμπλουτισμός με άλατα της επιφάνειας του εδάφους. Εμφανίζεται σε εδάφη που η στάθμη του εδαφικού νερού φτάνει ορισμένες εποχές μέχρι την επιφάνεια του εδάφους. Παρατηρείται σε δέλτα ποταμών και σε παραθαλάσσιες περιοχές, εκεί όπου τα νερά των βροχών μεταφέρουν και αποθέτουν τα άλατα από τις υψηλότερες περιοχές, λόγω έλλειψης φυσικής αποχέτευσης ή υπόγειας αποστράγγισης. Τα εδάφη αυτά είναι πλούσια σε διαλυτά άλατα και η βλάστηση στα εδάφη αυτά αποτελείται από φυτά ανθεκτικά στα άλατα (αλόφυτα).

[iii]Η γεωμετρία αποδείχθηκε απαραίτητο εργαλείο προκειμένου να βρίσκουν τα όρια κάθε χωραφιού μετά από κάθε πλημμύρα. Σε ορισμένες τοιχογραφίες η άρδευση περιγράφεται ως εκείνη η εργασία που επειδή είναι σημαντική ασκείται στο ανώτερο επίπεδο από τους Φαραώ και τους Θεούς (Hughes 1995: 39).

[iv] Οι αρχαίοι αθηναίοι είχαν στην κατοχή τους πολλά από τα ορυχεία της περιοχής του Παγγαίου Όρους στη Μακεδονία. Με την αρχαία πόλη της Σκαπτής Ύλης, που μάλλον ήταν κοντά στη σημερινή Καβάλα, συνδέεται ο Θουκυδίδης, στον οποίο αποδίδεται η κτήση κάποιων εκ των «χρυσείων μεταλλείων». Ο ίδιος κατέφυγε εκεί, ύστερα από την καταδίκη του για την αποτυχημένη στρατηγία του το 422 π. Χ., κατά τη διάρκεια του πελοποννησιακού πολέμου. Εκεί εικάζεται ότι έγραψε την ιστορία του: «διατρίβων υπό πλατάνω έγραφεν» Εφ. «ΦΙΛΙΠΠΟΙ», 27/6/2012.

[v] Τα λατομεία των Συρακουσών καθ’ όλη τη διάρκεια χρήσης τους παρήγαγαν 112 εκατ. τόνους πέτρας.

[vi] Υπολογίζεται ότι το οδικό δίκτυο που είχαν φτιάξει οι ρωμαίοι είχε, κατά το 2^ο αιώνα μ.Χ. 89.600 χλμ. λεωφόρων και 320.000 χλμ. μικρότερων δρόμων (Hughes 1995: 127).  

[vii] Σε ορισμένες περιπτώσεις η άσκηση των θρησκευτικών τους καθηκόντων προκαλούσε τραγελαφικά περιστατικά. Η πηγή της Λέρνας μολύνθηκε εξαιτίας της συνήθειας των ανθρώπων να θυσιάζουν ζώα μέσα στα νερά της. Σε μια άλλη περίπτωση η επέμβαση στη φύση θεωρήθηκε ύβρις. Στην αρχαία Κνίδο της Μικράς Ασίας, οι κάτοικοι αποφάσισαν να σκάψουν ένα κανάλι που θα χώριζε την πόλη από τη στεριά, εμποδίζοντας τους Πέρσες να την κατακτήσουν. Επειδή ταλαιπωρούνταν από πολλά εργατικά ατυχήματα έσπευσαν να ζητήσουν τη συμβουλή του μαντείου των Δελφών το οποίο απεφάνθη: «Αν ο Δίας ήθελε να φτιάξει ένα νησί, θα το είχε φτιάξει». Οι εργασίες σταμάτησαν και η πόλη, τελικά, κατακτήθηκε από τους Πέρσες (Μποτετζάγιας 2010:34).      

[viii] Βλ. Θεόφραστος Περί Φυτών Ιστορία, 5.3.7, Σκαναβή. & Σακελλάρη 2010:5 και Hughes 1983: 437-438 

[ix] Για τη ναυπήγηση μιας τριήρους απαιτούνταν η κοπή περίπου 100 στρεμμάτων δάσους (Δήμου, 2010: 61). Η ίδια πηγή αναφέρει ότι τα 2/3 των αρχικών δασών του πλανήτη είχαν καταστραφεί ήδη από τους αρχαϊκούς χρόνους. Ο ελλαδικός χώρος ενώ ήταν κατάφυτος, από τον 4ο π. Χ. τα σημαντικότερα σε βλάστηση ελληνικά δάση είχαν περιοριστεί στις οροσειρές του Ταϋγέτου, του Παρνασσού, της Οίτης, του Ολύμπου και της Πίνδου (σελ. 62).

[x] Ο Θεόφραστος αναφερόμενος στην περιοχή των Φιλίππων λέει ότι μετά την αποψίλωση των γειτονικών δασών το νερό στέρεψε και ο καιρός έγινε πιο θερμός.

[xi] Οι αθηναίοι χρησιμοποιούσαν ακόμα και ανθρώπινα περιττώματα ως λίπασμα. Συγκεκριμένα χρησιμοποιούσαν το αποχετευτικό δίκτυο της πόλης και δούλους όπου, με την επίβλεψη των «κοπρολόγων», άπλωναν την ανθρώπινη κοπριά στα χωράφια. Επίσης, χρησιμοποιούσαν τεχνικές λιπασματοποίησης και συλλογής σπόρων για να φτιάξουν ανθεκτικότερες και αποδοτικότερες ποικιλίες (Hughes 1995: 138). 

[xii] Τον 11^ο αιώνα, μόνο το 20 % της Αγγλίας ήταν ακόμη δασώδες (Foster 1999: 39).

[xiii] Στη Σκοτία το 13^ο αιώνα για να περιοριστεί η αλίευση του σολομού εκδόθηκε νόμος που όριζε ότι κάθε φράγμα έπρεπε να έχει ένα άνοιγμα που θα παρέμενε ανοιχτό κάθε Σάββατο για να μπορούν τα ψάρια να μεταναστεύουν και να μην παγιδεύονται (Hoffmann 1996: 642). Αργότερα, το ψάρεμα και η πώληση των ψαριών με σειρά νόμων στην Ευρώπη πέρασε στους γαιοκτήμονες και τους εμπόρους, ενώ το να έχει κανείς στο τραπέζι του ψάρι ήταν δείγμα πλουτισμού και πολυτέλειας (Hoffmann 1996: 659). Δεν είναι άλλωστε τυχαίο οι εξεγέρσεις που ξεσπούσαν κατά καιρούς διεκδικούσαν, μεταξύ άλλων, την ελεύθερη πρόσβαση στην αλιεία.    

[xiv] Οι δικές των ζώων στο Μεσαίωνα έχουν τις ρίζες τους στην αρχαία Ελλάδα, το Ισραήλ και τη Ρώμη (ο Αριστοτέλης στο Αθηναίων Πολιτεία αναφέρεται σε τέτοιες δίκες). Στη Ρώμη κατά τη διάρκεια του εορτασμού της σωτηρίας της πόλης από την επιδρομή των Γαλατών τον 3^ο π. Χ. αιώνα, σταύρωναν ένα σκύλο, αφού οι πρόγονοί του δεν φρόντισαν να ξυπνήσουν με τα γαυγίσματα τους τη φρουρά της πόλης σε αντίθεση με τις χήνες τις οποίες αποθέωναν (Μποτετζάγιας 2010: 83). 

[xv] Οι τεύτονες ιππότες του οποίου γυρίζοντας από τις σταυροφορίες στην ανατολική μεσόγειο αποφάσισαν να εισβάλουν στην Πομερανία, την Πρωσία και τη Βαλτική και αργότερα στην Πολωνία, την Ουκρανία και την Ουγγαρία» (Tuma 2000:129).  

[xvi] Εφαρμόστηκαν νόμοι που αύξαναν τους κεφαλικούς φόρους ή υποχρέωναν τους αγρότες να εργαστούν με μειωμένες απολαβές, όπως οι Νόμοι για τους εργάτες (Statutes of Labourers) στην Αγγλία μεταξύ 1349-1351, η γαλλική Ordonnance το 1351 και τα Πορτογαλικά seismarias. Η αντίδραση ήταν αναπόφευκτη, αφού ξέσπασαν εξεγέρσεις μεταξύ των οποίων η Μεγάλη Ζακερί στη Γαλλία το 1358 ή το κίνημα των Χουσιτών στη Βοημία το 1419 με 1434. Να σημειωθεί ότι η επιδημία της πανούκλας έχει σχέση με την υλική και κοινωνική πραγματικότητα της εποχής. Η υψηλή συγκέντρωση του πληθυσμού σε πόλεις με υποτυπώδεις έως ανύπαρκτες συνθήκες υγιεινής, η διεξαγωγή του εμπορίου αλλά και η οργάνωση της παραγωγής διευκόλυναν τη γρήγορη εξάπλωσή της. Οι επιδημίες θα συνεχιστούν και αργότερα, καθώς τέσσερις νέες επιδημίες πανούκλας έλαβαν χώρα κατά το δεύτερο μισό του 14^ου αιώνα και τρεις στις αρχές του 15^ου . Η πανούκλα είχε γίνει ενδημική και εμφανίζονταν και στους αιώνες που ακολούθησαν, ιδιαίτερα στα τέλη του 16^ου  και στις αρχές του 17^ου . Πλέον όμως εντοπίζεται σε μεγάλες πόλεις, και ήταν λιγότερο θανατηφόρα. Η καραντίνα και τα μέτρα υγιεινής στα θαλάσσια σύνορα μεταξύ της Αγίας Ρωμαϊκής και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας εμπόδισε την εξάπλωσή της. Οι τελευταίες περιπτώσεις πανούκλας θα αναφερθούν στο Λονδίνο (1665), το Παρίσι (1668), τη Μασσαλία (1720) και τη Μεσίνα (1742-1744). Το 19^ο αιώνα, μόνο στα Βαλκάνια και στη Ρωσία θα επανεμφανιστεί (Crouzet 2001: 89).

[xvii] «Στην ιστορία της πρωταρχικής συσσώρευσης εκείνο που άφησε εποχή είναι όλες οι ανατροπές που χρησίμευσαν σαν μοχλοί για τη σχηματιζόμενη τάξη των κεφαλαιοκρατών, ιδίως όμως οι στιγμές όπου ξαφνικά και με τη βία μεγάλες μάζες ανθρώπων αποσπούνται από τα μέσα ύπαρξής τους και πετιούνται στην αγορά εργασίας σαν προγραμμένοι προλετάριοι. Τη βάση του όλου προτσές την αποτελεί η απαλλοτρίωση του παραγωγού της υπαίθρου, του χωρικού από τη γη του» (Μαρξ 2008: 740-741).

[xviii] «Οι διάφορες μέθοδες της πρωταρχικής συσσώρευσης κατανέμονται σε λίγο- πολύ διαδοχική σειρά, ιδίως στην Ισπανία, στην Πορτογαλία, στην Ολλανδία, στη Γαλλία και στην Αγγλία. Στα τέλη του 17^ου αιώνα στην Αγγλία συνοψίζονται συστηματικά στο αποικιακό σύστημα, στο σύστημα των δημοσίων χρεών, στο σύγχρονο φορολογικό σύστημα και στο προστατευτικό σύστημα. Οι μέθοδες αυτές στηρίζονται εν μέρει στην πιο ωμή βία, όπως είναι λ.χ. το αποικιακό σύστημα. Όλες όμως χρησιμοποιούν την κρατική εξουσία, τη συγκεντρωμένη και οργανωμένη βία της κοινωνίας, για να επιτυγχάνουν σαν σε θερμοκήπιο το προτσές της μετατροπής του φεουδαρχικού τρόπου παραγωγής σε κεφαλαιοκρατικό. Η βία είναι η μαμή κάθε παλιάς κοινωνίας που κυοφορεί μια καινούργια. Η ίδια η βία είναι οικονομική δύναμη» (Μαρξ 2008: 776). 

[xix] «Η ανακάλυψη των χρυσοφόρων και ασημοφόρων περιοχών στην Αμερική , η εξόντωση το σκλάβωμα και το παράχωμα του ιθαγενούς πληθυσμού στα μεταλλεία, η έναρξη της κατάκτησης και της λεηλασίας των ανατολικών Ινδιών, η μετατροπή της Αφρικής σε περιφραγμένη περιοχή για το κυνήγι Μαύρων για το δουλεμπόριο, χαρακτηρίζουν την χαραυγή της κεφαλαιοκρατικής παράγωγης. Αυτά τα ειδυλλιακά προτσές είναι κύρια στοιχεία της πρωταρχικής συσσώρευσης» (Μαρξ 2008: 775).

[xx] Η έννοια της Φυσικής Θεολογίας εμφανίστηκε στα τέλη του 16^ου και 17^ου αιώνα και αναπτύχθηκε από θεολόγους προκειμένου να αποδειχθεί η ύπαρξη του Θεού μέσω της μελέτης της φύσης και την κατανόηση των φαινομένων της. Τις ρίζες της μπορούμε να τις βρούμε στους Στωικούς φιλοσόφους και στην απάντησή τους στην κριτική του Επίκουρου στη θρησκεία. Ο, κατά βάσει άθεος και επικριτής τελεολογικών σχεδίων, Φράνσις Μπέικον, παρέχει τον εξής ορισμό: « Η Θεϊκή Φιλοσοφία ή η Φυσική Θεολογία είναι η γνώση ή η στοιχειώδη γνώση σχετικά με το Θεό, η ύπαρξη του οποίου μπορεί να [επιβεβαιωθεί] από την μελέτη των πλασμάτων του…» (Bacon χ. χ. έ.: 73). 

[xxi] Η επέκταση των ευρωπαίων προς τα δυτικά αύξησε τον οικονομικό χώρο της Ευρώπης και κατά τη διάρκεια του 16^ου και 17^ου αιώνα, να υπερδιπλασιαστεί σε έκταση, φτάνοντας τα 7 εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα (Wallerstein 1974: 68), ενώ η αγροτική εργασία έπεσε κατά 80% μεταξύ του 1500 και του 1650 (Webb 1964: 17-18) στο (Moore 2002: 313).   

[xxii] Το έργο των αποίκων υποβοηθήθηκε και από τις μεταδοτικές ασθένειες που μετέφεραν στους ιθαγενείς, άθελά τους, όπως η βουβωνική πανώλη. Τα Κανάρια νησιά μετατράπηκαν σε ένα τεράστιο αγρόκτημα όπου καλλιεργούνταν μια σειρά εξαγώγιμων προϊόντων για τις ευρωπαϊκές αγορές, ενώ ενδεικτικό της αλλαγής του περιβάλλοντος ήταν ο μεγάλος αριθμός καμηλών (4.000) και γαϊδουριών που μετέφεραν οι άποικοι. Μάλιστα, ο αριθμός των γαϊδουριών ήταν τόσο μεγάλος που στην Λα Πάλμα οι άποικοι αναγκάστηκαν να εξολοθρεύσουν χιλιάδες από αυτά (Crosby 1991: 91).              

[xxiii] Στην Αυστραλία ο συνολικός αριθμός των φυτικών ειδών που εγκλιματιστήκαν έφτασε τα 800 στην πλειοψηφία τους ευρωπαϊκά (Crosby 1991:149).

[xxiv] Οι πορτογαλικές αποικίες της Αφρικής κατά τον 16^ο αιώνα παρήγαγαν σε ετήσια βάση 700 κιλά χρυσού, 205 τόνους πιπεριού και εξήγαγαν κατά το τελευταίο τέταρτο του αιώνα 13.000 σκλάβους. Οι Πορτογάλοι έλεγχαν την αγορά μπαχαρικών της Ινδίας και της Ινδοκίνας έχοντας στα επόμενα χρόνια να αντιμετωπίσουν τον ανταγωνισμό της Ολλανδίας και της Αγγλίας και χάνοντας αργότερα τον έλεγχο αυτών των περιοχών (Κρεμμυδάς 2006: 90-91).   

[xxv] Έχει εκτιμηθεί ότι μόνο τον 17^ο αιώνα μεταξύ 10 και 15 εκατομμύρια κάστορες είχαν θανατωθεί για τη γούνα τους στη Βόρεια Αμερική (Foster 1999: 43).

[xxvi] «Φυσικά, η μεταχείριση των ιθαγενών ήταν πιο εξωφρενική στις φυτείες που προορίζονταν για το εξαγωγικό εμπόριο, όπως λχ. στις Δυτικές Ινδίες και στις πλούσιες και πυκνοκατοικημένες χώρες, όπως το Μεξικό και οι Ανατολικές Ινδίες, που είχαν παραδοθεί στο έλεος της ληστείας και των δολοφονιών. Ωστόσο ούτε και στις καθαυτό αποικίες δεν διάψευσε τον εαυτό του ο χριστιανικός χαρακτήρας της πρωταρχικής συσσώρευσης» (Μαρξ 2008:778).     

[xxvii]«Η ζάχαρη ... κατέστρεψε τη βορειοανατολική Βραζιλία.... Αυτή η περιοχή με τροπικά
δάση μετατράπηκε σε σαβάνα. Φυσικά διαμορφωμένη για την παραγωγή τροφίμων, έγινε τόπος πείνας. Εκεί που τα πάντα πλουσιοπάροχα άνθιζαν, το καταστροφικό και επικυρίαρχο όλων αγρόκτημα άφησε στείρες πέτρες, ξεπλυμένο χώμα, διαβρωμένα εδάφη. Στην αρχή υπήρχαν φυτείες με πορτοκάλια και μάνγκο, όμως αυτά αφέθηκαν στην τύχη τους, ή περιορίστηκαν σε μικρά περιβόλια γύρω από το σπίτι του ιδιοκτήτη του ζαχαρόμυλου, αποκλειστικά για την οικογένεια του λευκού καλλιεργητή. Η φωτιά χρησιμοποιήθηκε για να καθαρίσει η γη για τις φυτείες ζαχαροκάλαμου, καταστρέφοντας την πανίδα μαζί με τη χλωρίδα: ελάφια, αγριογούρουνα, τάπιρος, κουνέλια, πάκας, Αρμαντίλο όλα εξαφανίστηκαν. Όλα θυσιάστηκαν στο βωμό της μονοκαλλιέργειας ζαχαροκάλαμου» Eduardo Galeano (1973) στο Foster (1999: 45).

[xxviii] Στα 1650 ένας Γάλλος Ιησουίτης ιερέας αναφέρει για τους ινδιάνους: «Δεν χρειάζονται πτωχοκομεία επειδή δεν είναι ούτε επαίτες ούτε άποροι ... Η καλοσύνη, η ανθρωπιά και η ευγένειά τους όχι μόνο τους καθιστά φιλελεύθερους με ό, τι έχουν, αλλά τους αναγκάζει να μην έχουν [ατομική ιδιοκτησία], εκτός από τα κοινά (Foster 1999: 47).

[xxix] Σύμφωνα με τον ιστορικό Anthony Wallace: «Οι κερδοσκόποι γης είδαν τη δυνατότητα τεράστιων κερδών από την πώληση, σε χιλιάδες εποίκους και μεμονωμένους επιχειρηματίες, ακατέργαστης ξυλείας και αγροτικής γης, υδάτινων οδών, μύλων, λιμανιών κ.α. (Foster 1999: 49)
Με την παρότρυνση των αρχηγών των ινδιάνων Ντελαγουέρ και Σενέκα, πάνω από 12 ινδιάνικα έθνη αντιστάθηκαν στην αποικιακή εισβολή και επιτέθηκαν στα Βρετανικά φυλάκια του Οχάιο (Foster 1999: 45).

[xxx] Μόλις 3 χρόνια μετά τον πόλεμο της ανεξαρτησίας και συγκεκριμένα στις 31 Μάη του 1779, διέταξε το στρατηγό Sullivan να στραφεί κατά των 6 ινδιάνικων εθνών με αντικείμενο την άμεση και ολική καταστροφή και ερήμωση των οικισμών τους καθώς και τη σύλληψη όσο το δυνατόν περισσότερων κάθε ηλικίας και φύλου με προϋπόθεση να καταστρέψουν τις σοδιές και να προλάβουν την, εκ νέου, καλλιέργειά τους (Foster 1999: 47- 48)

[xxxi] Η ευλογιά, μεταξύ του 1630-1640 μείωσε τον πληθυσμό των ινδιάνικων φυλών Χιούρον και των Ιροκούα κατά 50%, σκότωσε περισσότερους από 100.000 ιθαγενείς στο Ρίο ντε λα Πλάτα, ενώ το 17^ο αιώνα υπάρχει αίτημα του κυβερνήτη του Μπουένος Άιρες προς τον Ισπανό βασιλιά να μεταφέρει νέους μαύρους σκλάβους εκεί, επειδή η ευλογιά είχε αφανίσει τους περισσότερους ιθαγενείς  (Crosby 1991: 180-181)